γνωστικισμός

Όρος με τον οποίο χαρακτηρίζεται ένα σύνολο θεωριών και αιρέσεων της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής εποχής (2ος και 3ος αι. μ.Χ.). Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι των σχολών αυτών ήταν ο Σίμων ο Μάγος, ο Καρποκράτης, ο Βαλεντίνος και ο Βασιλείδης. Οι γνωστότερες αιρέσεις είναι των οφιτών, των καϊνιτών και των νικολαϊτών. Κοινό δόγμα σε όλα αυτά τα συστήματα είναι το δόγμα της γνώσης, σύμφωνα με το οποίο η γνωστική ικανότητα έχει παραχωρηθεί εκ θείας αποκαλύψεως σε μικρές ομάδες εκλεκτών και μυημένων. Η γνώση αυτή είναι το θεμέλιο και η εγγύηση της σωτηρίας. Χάρη σε αυτή και όχι με την πίστη ή με τα έργα, το άτομο θα σωθεί. Κοινός σε όλα τα συστήματα των γνωστικών είναι ο θεμελιώδης δυϊσμός μεταξύ της τελειότητας του θεού και του κόσμου της ύλης, ο οποίος δημιουργήθηκε από ένα κατώτερο θεϊκό ον (που παίρνει διάφορες ονομασίες, άρχων, κοσμοκράτωρ, Σαβαώθ, δημιουργός). Για να βοηθήσει τον άνθρωπο που εξέπεσε, τον φυλακισμένο σε αυτόν τον κόσμο, κατεβαίνει μία ουράνια ύπαρξη (που ταυτίζεται με τον Χριστό), η οποία, παρότι παραμένει ξένη στον κόσμο, φωτίζει τον τυφλό άνθρωπο και τον λυτρώνει από την άγνοια. Το φως όμως δεν δίνεται σε όλους τους ανθρώπους, αλλά μόνο στους εκλεκτούς, που είναι ικανοί ή έχουν προετοιμαστεί να δεχτούν τη γνώση. Ο γνωστικός βρίσκεται έτσι πάνω από τους ηθικούς νόμους, που θεσπίστηκαν από έναν κατώτερο δημιουργό. Αυτή η πίστη έδινε στους γνωστικούς την ελευθερία εκλογής ανάμεσα στον αυστηρά ασκητικό βίο και σε μια συμπεριφορά χωρίς καμιά ηθική δέσμευση, πράγμα που επέσυρε τις κατηγορίες των χριστιανών για ακόλαστη διαγωγή σε ολόκληρη την κίνηση των γνωστικών. Ο γ. που αποτελούσε ένα σύνολο αιρέσεων μέσα στους κόλπους του χριστιανισμού (δεν δεχόταν την ενσάρκωση του Χριστού και έκανε διάκριση ανάμεσα στην κοινή πίστη και στη γνώση την προορισμένη για λίγους εκλεκτούς) και τον οποίο ο Χάρνακ χαρακτήριζε ως «βαθύ εξελληνισμό» του χριστιανισμού, αργότερα θεωρήθηκε ότι είχε ανατολική προέλευση, χαλδαϊκή ή ιρανική. Πιθανότερο όμως φαίνεται ότι διαδόθηκε, ανεξάρτητα από τον χριστιανισμό, στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο, ως επέκταση μυστικών δογμάτων. Κοινός σε όλα τα συστήματα των γνωστικών είναι ο θεμελιώδης δυϊσμός μεταξύ της τελειότητας του Θεού και του κόσμου της ύλης, ο οποίος δημιουργήθηκε από ένα κατώτερο θεϊκο ον που παίρνει διάφορες ονομασίες, όπως Σαβαώθ. Στη φωτό «Ο Σαβαώθ», έργο του Μεξικανού ζωγράφου Ντ. Σικουέιρος (Συλλογή πινάκων νεότερης αντίληψης του Θεού, Βατικανό).

* * *

ο

θρησκευτική κίνηση που αναπτύχθηκε κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες με κύρια αρχή την πίστη ότι η γνώση πηγάζει όχι από τις συνηθισμένες πηγές αλλά από μια ειδική θεία αποκάλυψη.